Qarşıda baş tutacaq Vertigo sərgisinin təfərrüatı ilə bölüşmək üçün nəşr gününü səbirsizliklə gözləyirəm. Tezliklə doğma şəhərimizdə bizi səs instalyasiyası gözləyir, həm də adi yerdə deyil, düz Şirvanşahlar sarayında!
Vertigo layihəsinin kiçik bir zərrəsi olarkən mənim heç ağlıma da gəlməzdi ki, klassik bir süjeti müasir texnologiya sayəsində bu qədər maraqlı təqdim etmək olar. Amma hər şeyi açıqlamadan əvvəl sizə məlumat verim. Şirvanşahlar Sarayında sərginin, daha doğrusu, səs qurğularının açılışı bu yaxınlarda Bakıda yerləşən Goethe Mərkəzinin təşkil etdiyi Silk Road Project festivalı layihəsi çərçivəsində keçirilir. Vertigo komandasında dörd nəfər var: rəssam Fərhad Fərzəliyev, musiqi prodüseri Cahangir Səlimxanov, şair Leyli Salayeva və ekspozisiyanın kuratoru Əsli Səmədova. Daha ətraflı məlumat üçün mən ilk növbədə məhz Əsliyə müraciət etdim. O, şəxsən mənim üçün Azərbaycan xalçası ilə bağlı olan hər bir şeyə dair gəzən ensiklopediyadır, lakin bu da hamısı deyil. Həmçinin 2015-ci ildən bəri Qərbdə Nizami Gəncəvinin yaradıcılığının geniş yayılması ilə məşğuldur. Onun nə qədər böyük iş gördüyü haqqında burada oxuya bilərsiniz.
Hələlik isə 14 dekabrda bizi nə gözlədiyini ilk ağızdan öyrənirik!
Əsli Səmədova
"Həmişə Nizami Gəncəvi ilə bağlı bir iş görmək və onun əsərlərinə diqqət cəlb etmək istəyirdim. 2013-cü ildə "Yeddi gözəli" oxuduqdan sonra mən düşüncələrin dərinliyi ilə istifadə edilmiş metaforalardan və süjet xəttindən heyrətə gəlmişdim. Bir də, məni Nizaminin hələ indi meynstrim olan Gender bərabərliyi ideyaları heyrətləndirdi. Çox təəccüblüdür və çox təəssüf ki, Rumi, Firdovsi və Ömər Xəyyamın tanınmış olduğu Qərbdə Nizami Gəncəvi haqqında çox az şey bilirlər. Ədəbiyyat süjetləri adətən filmlər, mahnılar, teatr tamaşaları və s. sayəsində populyar olur. Giacomo Puccini'nin zalım Çin şahzadəsi haqqında "Turandot" operasının süjet xəttinin "Yeddi Gözəl" poemasından alındığını öyrəndiyim andan etibarən, mən demək olar ki, bu az tanınmış və az öyrənilmiş faktı təbliğ etmək istəyi ilə tutulmuşam. Bir neçə il əvvəl səpilmiş toxum dənələri, artıq ilk tumurcuqlarını açmağa başlayıb: 2018-ci ilin fevral ayında Romada, Elmlər Akademiyasında Kembric, Turin və Genuya Universitetlərinin professorlarının iştirakı ilə "Vərəsəlik tarixi: Nizamidən Pucciniyə" mövzusunda dairəvi masa keçiriləcək. Hörmətli alimlər "Milli İrsimiz" layihəsi sayəsində bir-biri ilə tanış oldular. Onlar bu mövzu ilə o qədər yaxından maraqlandılar ki, bu məsələ ilə ciddi olaraq məşğul olmağa qərar verdilər və nizamişünas, musiqişünas və müqayisəli ədəbiyyat mütəxəssislərindən ibarət inzibati iş qrupu yaratdılar. Elmi araşdırma ilə yanaşı mən sənət vasitəsilə Nizaminin qırmızı rəng haqqında hekayəsini çox təbliğ etmək istəyirdim. Bu fikir havada idi və Vertigo kollektivinin digər iştirakçıları ilə ünsiyyət prosesində maddiləşdirildi. Məni Leylinin poeziyası və Fərhadın "Muğam-Karaoke" işi qəlbimin dərinliyinə qədər təsirləndirdi. Birlikdə biz "fantastik dördlük" kimi toplaşaraq, səs qurğusu üzərində işə başladıq.
Nizaminin əsərinin sujeti Şərq poeziyasından klassik Avropa musiqisinə qədər uzun bir yol gəldiyi üçün, biz bu səfərin tam böyüklüyünü və əzəmətini əhatə etmək istədik. Bunu ifadə etmək üçün ən yaxşı üsul məhz səs qurğusu oldu. Vertigo'da biz pozulmuş telefon ideyasından istifadə edirik (ingilis dilində oyun “Chinese Whisper” adlanır). Bu oyun, hər hansısa bir mesajı nəql edəndən basqa bir nəql edənə ötürüldüyü zaman tamamilə dəyişdirilməsi deməkdir. Eyni hadisə yeni süjet xətləri, detallar əlavə olunmaqla Nizaminin hekayəsi ilə baş verib. Bizim halda biz musiqini metafora kimi istifadə edirik və gender rollarının, icazə verilən normaların təsəvvürü ilə oynayırıq. Ənənəvi olaraq kişi tenor tərəfindən ifa olunan Puccininin operasından "Nessun Dorma" ariyası bizdə bir-birinin üzərinə kompüter proqramı vasitəsilə qoyulan 12 qadın səsindən ibarət xorla səslənir. Bu məşhur ariya və başqa bir neçə bilinən klassik əsərlərin şəkli tanınmayacaq dərəcədə dəyişdirilir. Mədəniyyətlərarası dialoq, qarşılıqlı əlaqə və vərəsəlik mövzusu isə musiqi hissələrinin və mətnlərin müxtəlif transformasiyaları ilə illüstrasiya olunub.
Bu qurğu açıq və qapalı səsdən ibarətdir. Qapalı səsi yalnız radio və qonaqlara təqdim olunan qulaqlıqlar vasitəsilə dinləmək olur. Məqsəd - zallardan keçərək hər birində 10 dəqiqəlik audio material olan 5 radio kanaldan birini "tutmaq"dır. Musiqi parçaları ətraf mühitin müxtəlif səsləri və müxtəlif dillərdə şeirin oxunması ilə qarışdırılır.
Nizami tərəfindən nəql olunan hekayə bizim üçün keçmişdə qalan süjet hesab olunmur, əksinə müxtəlif dövrlərdə təkrarlanan, yeni detallara malik olan və bizim sujetin müasir interpretasiyasında təcəssüm edən canlı hekayədir. Biz Nizaminin baş qəhrəmanını, uzaq slavyan torpaqlarından olan şahzadəni zəmanəyə uyğun biri - fəal sosial və mədəni həyat yaşayan orta yaşlı bir qız kimi təqdim edirik. O, Nizaminin qəhrəmanı kimi özünə güvənən, seçici, savadlı biridir. Biz çalışırıq ki, müasir qadının toplu psixoloji portretini səslər, musiqi və poeziya vasitəsiylə ortaya çıxaraq. Bizim mətnlərimizdə həm Nizamiyə, həm də yenə Nizaminin süjetinin ortaya çıxdığı Avropa ədəbiyyatının (Carlo Gozzi, Friedrich von Schiller, Bertolt Brecht'in əsərlərinə) daha sonrakı klassik əsərlərinə istinadlar edilir. Nizaminin sujetinin əsrdən əsrə uzaq ölkələrə səyahət etməsi bizi "Hər hansısa bir ideya müasir qlobal dünyaya səyahət etməyə başlasaydı, nə olardı?" fikrini təsvir etməyə ilhamlandırdı. Musiqisi Rizvan Sadıqxanova aid, sözlərini Leyli Salayevanın yazdığı "The Sound of а Woman" mahnısı heç tanımadığımız bir müğənni tərəfindən distant şəklində İtaliyada yazılmışdı. Stilistikasına görə bu mahnını Adriatik sahillərin italyan kansonalarından ayırd etmək olmur, baxmayaraq ki, onun "içliyi" “made in Azerbaijan”dır.
Beləliklə, Vertigo - ithaf etmə layihəsidir. "Vertigo" və ya "başgicəllənmə" sözü insanın şiddətli hisslər və həyəcan keçirdikdə hiss etdiyi dəyişkən fikirləri, ruh halını, emosional sərxoşluğu və eyforiyasını ifadə edir. Mənim üçün "vertigo" bütün rasional və ardıcıl olan hər bir şeyin antonimidir. Sərginin ziyarətçiləri poemanın baş qəhrəman kimi Şirvanşahlar sarayının kandarını keçərək özünü dərk etmə yoluna addım atırlar.
Bütün sirləri açıqlamaq istəmirəm, sərgiyə gələn hər kəs çoxlu sürprizlər tapacaq. Qeyd etmək istərdim ki, bir ildən çoxdur ki, üzərində işlədiyimiz bu layihə Avropada 2018-ci il üçün planlaşdırılmışdı. Lakin "İçərişəhər" Tarix-Memarlıq Mərkəzinin və Goethe Mərkəzinin təqdim etdiyi bu unikal imkandan istifadə edərək, Vertigonu ilk olaraq Bakıda göstərməyə qərar verdik. Nizaminin əsərinin gedişatı dekabr ayında baş verib, bu da qərarımızın əsas səbəblərindən biridir. Qədim Şirvanşahlar Sarayının divarlarında müasir incəsənət – vərəsəliyi və zamanların əlaqələsini təcəssüm edir".
Mətn və foto: Zeynəb Cahan
