2015-ci il oktyabrın 23-də Yonas Kaufmanın Praqa İctimaiyyət evindəki “Nessun Dorma” solo konsertinə tələsirdim. Bunun üçün xüsusi olaraq Praqaya gəldim. Boğazımda Basqal kəlayağısı var idi, mən onu şəxsən özüm bir neçə ay öncə kəlayağıçı Abbasəlinin emalatxanasında ərsəyə gətirmişdim. Həmən gün o, rəmzi rol ifa edirdi və bunun səbəbini anlayaqcasınız. Ondan başlayım ki, buna qədər mən adı art-nuvo incəsənətində bütöv cərəyanla əlaqəli olan məşhur çexiyalı rəssam Alfons Muxanın muzeyində oldum. Onun əsərlərinin birində Azərbaycan milli yaylığı olan kəlayağını görəndə çox təəccübləndim.
Süjet mənə kifayət qədər qəribə göründü. Rəsm əsəri “Ulduz” adlanır (onun digər adları “Qış gecəsi”, “Sibir”dir) və “Rus silsiləsi”ndən olan işlərə aiddir. Şəkildə əks olunan slavyan qadının başına kəlağayı örtülüb! Buradan isə belə nəticə çıxır ki: ya rəssam 1913-cü ildə Rusiya səfəri zamanı rus qadınlarını belə yaylıqlarda görüb, ya da onu Moskva və ya Sankt-Peterburqda suvenir kimi əldə edib və yaylığın slavyan mədəniyyətinə aid olduğuna inanıb. Alfons Muxanın kəlağayıya sahib olduğunu onun həyat yoldaşı Marinin 1923-cü ildə çəkilən fotosu təsdiqləyir. Sonradan rəsm əsəri yaradılan fotoda başa bağlanan yaylıqda naxışlar daha aydın görünür və bunun Azərbaycan kəlağayısı olmasında heç bir şübhə qalmır.
© Copyrighted by The Mucha Trust, 2016
Alfons Muxa aktrisa Sara Bernarın teatr tamaşalarına çəkdiyi plakatlarla məşhurlaşıb. O, reklam tərtibatı və müxtəlif malların dizaynı üçün çoxsaylı kommersiya sifarişləri olan zərgərlik məmulatlarının istedadlı dizayneri və plakatçı idi. Uzun müddət onun ən monumental əsərləri o qədər də populyar deyildi. Muxanın slavyanların tarixini əsərlərində əks etdirmək qərarına gələn böyük ambisiyalara malik slavyanofil rəssam olması yaxın zamanlara qədər yalnız sənətşünaslara bəlli idi. 1910-1928-ci illər arasında o, ölçüləri 6 metrin 8 metrə olan 20 əsərdən ibarət “Slavyan epopeyası” monumental panno seriyasını yaradıb. Onlarda rəssam slavyan xalqlarının tarixindəki ən əlamətdar hadisələri qeyd edib. Çar Rusiyasını bütün slavyanlığın epitoması hesab edərək, Muxa 1913-cü ildə Rusiyanın tarixi və mədəniyyəti ilə daha yaxından tanış olmaq üçün bu ölkəyə yollanır. Lakin gördüyü yoxsulluq və Rusiyanın Avropadan əhəmiyyətli dərəcədə geri qalması onu məyus etdi. On il sonra çəkdiyi “Bolşeviklər Rusiyası” (bu gün əsəri “Ulduz” və ya “Rusiya” adlandırmağa üstünlük verirlər) lövhəsində rəssam Volqa çayı boyu bolşeviklərin nəzarət etdikləri ərazilərdə aclıqdan əzab çəkən rus xalqının bütün ağrısını və sarsıntısını əks etdirmişdi. Sayrışan ulduz – ümidsiz, tənha halda donan qadının möcüzə intizarı ilə duasının təcəssümüdür, amma sağ qalmaq şansları azdır: canavar sürüsü artıq onu görüb.
© Copyrighted by The Mucha Trust, 2016
Azərbaycan milli yaylığının çexiyalı rəssamın başına necə yol tapmasının izahını uzun zaman tapmağa cəhd göstərdim: həm Alfons Muxanın bu əsəri ilə tanış olmayan Azərbaycandakı sənətşünaslarla, həm də Alfons Muxanın yaradıcılığı üzrə mütəxəssislərlə Çexiya və Fransada ünsiyyət qurdum. Axtarışlar məni rəssamın varisi, Alfons Muxa Fondunun direktoru Con Muxaya qədər gətirib çıxardı, hərçənd onun üçün də bu fakt daha öncə bəlli deyildi. Təəssüf ki, kəlağayını varisləri tapa bilmədilər. Bu sirrə bir qədər aydınlıq gətirməyə Azərbaycan xalça muzeyinin direktoru Şirin Məlikova yardım etdi. Onun fikrincə, ola bilsin ki, kəlağayı Moskvada, Qızıl meydan yaxınlığındakı Surojski ticarət cərgəsindən alınıb: o zamanlar orada digər mallarla yanaşı Şəkidən gətirilən ipək parçalar da satılıb. Öz tapıntım haqqında kəlağayı konsepsiyasının müəllifi, həyat yoldaşı Cəlil Tarıverdiyevlə Basqalda kəlağayının az qala itirilən istehsal ənənələrini bərpa edən Rəna İbrahimbəyovaya da danışdım. Onların məsləhəti və Con Muxanın icazəsi ilə 2016-cı ildə Alfons Muxanın rəsm əsərinin reproduksiyasını Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi üçün Milli İrsimiz layihəsinin “Gözəllik detallarda” marşrutuna daxil etdim. Sözügedən marşrut muzeyin ekspozisiyasında bir neçə kəlağayı olan “Azərbaycan minilliklərin işığında” sərgisindəki maarifləndirici proqramın bir hissəsi oldu.
Məqalənin işıq üzü görməsini Kəlağayı Gününə - noyabrın 26-na həsr etmək qərarına gəldim. Məhz bu gün iki il əvvəl "Qadın baş örtüyü kəlağayının düzəldilməsi və geyinilməsi ənənəvi incəsənəti və onun simvolizmi" YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irsi siyahısına əlavə edildi.
Tam təsadüf nəticəsində noyabrın 26-sı rayonlara səfərimlə üst-üstə düşdü. Bu gün elə Basqalla Şəki – Azərbaycanda mövcudluğunu qoruyan kəlağayı istehsalı üzrə iki mərkəzin – arasındayam!
